ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
[ Παρουσίαση του Κοινωνικού Ιατρείου Αλληλεγγύης Θεσσαλονίκης στη 2η διαδικτυακή συνάντηση του Ευρωπαϊκού Δικτύου Κοινωνικών και Συνεργατικών Ιατρείων με θέμα τα Εθνικά Συστήματα Υγείας - 27 Μαρτίου 2022 - Για να δείτε το βίντεο της παρουσίασης με αγγλικούς υπότιτλους πατήστε εδώ ]
Στην Ελλάδα το Εθνικό Σύστημα Υγείας θεσμοθετήθηκε το 1983 όταν οι ευρωπαϊκές χώρες είχαν ήδη από τη 10ετία του 60 συγκροτημένα συστήματα υγείας και ολοκληρωμένηΠρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας.
Μέχρι τότε οι ανάγκες υγείας του πληθυσμού καλύπτονταν από νοσοκομεία στις πόλεις και ιδιώτες γιατρούς που συνήθως λειτουργούσαν σαν οικογενειακοί γιατροί.
Το 1983 θεσμοθετείται ένα σύστημα υγείας οργανωμένο σε 3βάθμια, 2βάθμια και πρωτοβάθμια περίθαλψη και φροντίδα υγείας. Συμπεριελάμβανε γενικά και ειδικά νοσοκομεία και ταυτόχρονα ορίζονταν ένα ενιαίο σύστημα εφημέρευσης για τα επείγοντα περιστατικά. Θεσμοθετείται επίσης η οδοντιατρική περίθαλψη, η πρόληψη και η αποκατάσταση. Φτιάχνονται καινούριες δομές, κυρίως κέντρα υγείας στην επαρχία και αναπτύσσονται τμήματα στα νοσοκομεία .
Στον τομέα της ψυχικής υγείας ιδρύονται Κέντρα Ψυχικής Υγείας και επιχειρείται η Ψυχιατρική μεταρρύθμιση με ίδρυση Τμημάτων Οξέων περιστατικών στα Γενικά Νοσοκομεία καθώς και Ξενώνων, Οικοτροφείων και Προστατευμένων διαμερισμάτων. Αυτά δεν επαρκούν ποτέ και ακόμη και σήμερα το 50-60% των οξέων περιστατικών νοσηλεύεται σε Γενικά Νοσοκομεία
Επίσης στις πόλεις πριν την ενοποίηση των ασφαλιστικών ταμείων λειτουργούσαν και δομές δημόσιων ασφαλιστικών οργανισμών (ΙΚΑ, ΤΕΒΕ κλπ) με συμβάσεις εργασίας με γιατρούς και όχι με εργασιακή σχέση μόνιμης και αποκλειστικής απασχόλησης.
Στην πράξη όμως η Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας δεν αναπτύσσεται ποτέ και δεν οργανώνονται ποτέ προληπτικά προγράμματα(εμβόλια παιδιών, πρόληψη για τη γυναίκα) ούτε και προγράμματα αποκατάστασης. Η οδοντιατρική φροντίδα παραμένει αποκλειστικά ιδιωτική αφού οι δημόσιες δομές βάση του νόμου δικαιούνταν να παρέχουν μόνο ανακούφιση στους ενήλικες (εξαγωγές, διανοίξεις οδ. αποστημάτων κλπ) και οδοντιατρικές πράξεις ( σφραγίσματα, απονευρώσεις, καθαρισμούς κλπ) που βαφτίζονται «πρόληψη» μόνο στον ανήλικο πληθυσμό(σε παιδιά και νέους κάτω των 18 ετών)
Μερικά χρόνια μετά την ίδρυσή του ΕΣΥ και μέχρι σήμερα τα κύρια προβλήματα είναι η σοβαρή υποχρηματοδότηση ,η έλλειψη προσωπικού και εξοπλισμού, η ιδιωτικοποίηση αλλά και η εκχώρηση πλευρών του στην αγορά και όλα αυτά βέβαια προκαλούν σοβαρά ελλείμματα στην παροχή υγειονομικής περίθαλψης στους κατοίκους της Ελλάδας. Το ΕΣΥ μας είναι ως επί το πλείστον νοσοκομειοκεντρικό ενώ ο τομέας της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας δεν αναπτύχθηκε ποτέ σοβαρά. Σε αντίθεση με τη συνεχή υποβάθμιση του ΕΣΥ, ο ιδιωτικός τομέας που πριμοδοτούνταν πάντα από τις κυβερνήσεις καταλάμβανε και καταλαμβάνει όλο και περισσότερο χώρο στην παροχή υπηρεσιών υγείας. Αυτή η πολιτική ήταν και είναι πάντα παρούσα.
ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ
Πηγές χρηματοδότησης του ΕΣΥ
1) Ετήσιος προϋπολογισμός του κράτους, 2) ασφαλιστικοί φορείς, 3) ιδιωτική συμμετοχή του πολίτη
Τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του ΕΣΥ η δημόσια δαπάνη για την υγεία ήταν κατά μέσο όρο 7% του προϋπολογισμού . Ας σημειωθεί ότι πάγιο αίτημα του κινήματος για την υγεία ήταν το 10%.
Παρόλο που η δημόσια δαπάνη για υγεία ως ποσοστό του ΑΕΠ ήταν και είναι χαμηλότερη στην Ελλάδα από τις περισσότερες χώρες του ΟΟΣΑ, ωστόσο μετά τα μνημόνια η απαίτηση της Τρόϊκας ήταν να διαμορφωθεί σε επίπεδο χαμηλότερο του 6% του ΑΕΠ. Η δημόσια δαπάνη για υγεία, ως ποσοστό του ΑΕΠ, μειώθηκε στην Ελλάδα από 6,8% το 2009 σε 6% το 2013. Το 2016 το ποσοστό αυτό έφτασε 5% και σήμερα κάτω από το 4,8% σύμφωνα με την τελευταία έκθεση του ΟΟΣΑ.
Κάθε χρόνο δίνονται σε απόλυτα νούμερα όλο και λιγότερα χρήματα για την υγεία.
Από 15,3 δισεκατομμύρια ευρώ το 2009 η δημόσια δαπάνη για την υγεία έφτασε σε 8,6 δισεκ. ευρώ το 2019.
Ενδεικτικά φέτος (2022) η χρηματοδότηση νοσοκομείων και Κέντρων Υγείας είναι κατά 820 εκ ευρώ μικρότερη.
Πηγή: «Σύστημα Λογαριασμών Υγείας (ΣΛΥ) 2019, ΕΛΣΤΑΤ, 2021, Eurostat, OECD Health Statistics, 2020, επεξεργασία στοιχείων ΙΟΒΕ. Νότιες Χώρες (Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία), ΕΕ-23: (μη διαθέσιμα στοιχεία για Βουλγαρία, Κροατία, Κύπρος, Ρουμανία και Μάλτα)»
ΣΤΕΛΕΧΩΣΗ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ
Οι προσλήψεις του προσωπικού και των γιατρών έγιναν από την αρχή του ΕΣΥ με σχέση εργασίας μόνιμης και αποκλειστικής απασχόλησης εκτός των πανεπιστημιακών γιατρών που εξαρχής τους δόθηκε το δικαίωμα για ιδιωτικό ιατρείο δημιουργώντας έτσι μια ανισοτιμία εργασιακών σχέσεων και ένα παράθυρο στην αγορά. Αξίζει να αναφέρουμε ότι κυρίως πανεπιστημιακοί και διευθυντές κλινικών επεμβατικών ειδικοτήτων ζητούσαν –το φαινόμενο εξακολουθεί να υφίσταται- χρήματα από τον ασθενή για την ιατρική πράξη. Σε πολλές περιπτώσεις η διαφθορά ήταν ο κανόνας και όχι η εξαίρεση και είχε σαν συνέπεια την ιδιωτικοποίηση του συστήματος «απ΄τα μέσα», την συκοφάντηση ολόκληρου του κλάδου των νοσοκομειακών γιατρών, αλλά και την καθιέρωση στη συνείδηση της κοινωνίας της αντίληψης ότι είτε στον δημόσιο είτε στον ιδιωτικό τομέα για σοβαρό πρόβλημα υγείας ο ασθενής πρέπει να βάλει το χέρι στην τσέπη!
Από την αρχή της ύπαρξης του ΕΣΥ υπάρχουν και ορισμένου χρόνου συμβάσεις (αγροτικοί και ειδικευόμενοι γιατροί). Επειδή οι θέσεις εργασίας δεν καλύπτουν τις ανάγκες των τμημάτων και της περιφέρειας, χρησιμοποιούνταν απόφοιτοι ιατρικής με την υποχρέωση θητείας ενός χρόνου σε αγροτικό ιατρείο(ιατρείο για τις ανάγκες της περιφέρειας) πριν τη λήψη ειδικότητας και οι ειδικευόμενοι γιατροί για την κάλυψη των βασικών αναγκών σε νοσοκομεία και Κέντρα Υγείας. Οι συνθήκες εργασίας κυρίως των ειδικευόμενων γιατρών είναι πάντα σκληρές με πολλές εφημερίες το μήνα και χαμηλές απολαβές. Αργότερα εισάγεται ο θεσμός του επικουρικού γιατρού (18μηνη σύμβαση εργασίας)και από το 2010 και μετά εισάγεται κάθε είδους σχέση εργασίας (ωρομίσθιοι, μπλοκάκι, 3μηνες συμβάσεις κλπ).
Επίσης σημαντικό κομμάτι της περίθαλψης που συνδέεται με το ΕΣΥ μέσω των ασφαλιστικών φορέων είναι ιδιώτες γιατροί όλων των ειδικοτήτων που αποζημιώνονται από τον κεντρικό πάροχο και μπορεί ο πολίτης να λαμβάνει υπηρεσίες με 0-25% συμμετοχή.
Η μόνιμη υποστελέχωση είναι ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα του ΕΣΥ. Οι οργανικές θέσεις ιατρικού προσωπικού το 2009 ήταν 52.000 ενώ οι υπηρετούντες κάτω από 40000. Το 2014 υπηρετούσαν λιγότεροι από 27000 γιατροί συνολικά σε νοσοκομεία και Κέντρα Υγείας . Ο αριθμός ιατρικού προσωπικού που υπηρετεί στο νοσοκομειακό τομέα του ΕΣΥ το 2018 είναι λίγο μεγαλύτερος από 18000 και ο μέσος όρος ηλικίας των μόνιμα υπηρετούντων είναι τα 59 έτη! Στη δεκαετία που πέρασε μεγάλο κομμάτι νέων γιατρών μεταναστεύει στο εξωτερικό αναζητώντας εργασία με αξιοπρεπείς συνθήκες και αμοιβές ενώ τον τελευταίο χρόνο η κυβέρνηση θέτει 7000 υγειονομικούς σε αναστολή εργασίας επειδή αρνούνται να εμβολιαστούν για την covid 19 αποδυναμώνοντας έτσι ακόμα περισσότερο το δυναμικό του ΕΣΥ.
Κάποια στοιχεία προέρχονται από: «Έκθεση Αποτελεσμάτων Υ.Υ.Κ.Α. & των Μονάδων του ΕΣΥ 2010-2011 Γενική Γραμματεία Υπουργείου Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης» και το «Σύστημα Επιχειρηματικής Ευφυΐας ΕΣΥ»
Τα στοιχεία αυτά τα δίνουμε με κάθε επιφύλαξη γιατί επίσημα στοιχεία που αφορούν τις προσλήψεις στο ΕΣΥ δεν δημοσιοποιούνται. Όσον αφορά νοσηλευτικό και λοιπό προσωπικό οι προσλήψεις δεν ξεπέρασαν ποτέ το 50% των οργανικών θέσεων.
Η ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΗ
Η πρόσβαση ήταν ελεύθερη και για τους ανασφάλιστους σε όλες τις υπηρεσίες των κρατικών δομών μέχρι περίπου το 2000. Μετά απαιτείται ασφάλιση και οι ακριβές ιατρικές πράξεις πρέπει να πληρώνονται από τον ίδιο τον ασθενή πχ ΜΕΘ. Το 2011 αποκλείονται όλοι οι ανασφάλιστοι από τις κρατικές δομές για κάθε ιατρική πράξη ακόμα και για την συνταγογράφηση και την παροχή της φαρμακευτικής αγωγής. Αυτό γίνεται με υπουργική απόφαση εν μία νυκτί και έτσι οι άνθρωποι χωρίς εργασία και κατά συνέπεια χωρίς ασφάλεια καθώς και όλοι όσοι δεν είχαν νόμιμοποιητικά έγγραφα στερήθηκαν την ιατρική περίθαλψη και τα φάρμακα τους.
Τι συμβαίνει σε αυτή την κατάσταση; Πολύ απλά: Αν έχει κανείς να πληρώσει, καλώς. Διαφορετικά, χάνει την υγεία του ή ακόμη και τη ζωή του. Την περίοδο αυτή η Ελλάδα είχε ήδη υπογράψει (από τον Απρίλιο του 2010) το πρώτο Μνημόνιο με το ΔΝΤ και τα υπόλοιπα θεσμικά όργανα της ΕΕ. Η ελληνική κοινωνία βιώνει μια παρατεταμένη περίοδος λιτότητας ,με περικοπές σε μισθούς και συντάξεις και μεγάλη αύξηση της ανεργίας. Έτσι μένουν χωρίς πρόσβαση σε δομές υγείας πάνω από 3 εκατομμύρια άνθρωποι δηλ περισσότερο από το 1/4 του πληθυσμού της Ελλάδας.
Το 2016 αποκτούν ξανά το δικαίωμα στις κρατικές δομέςόσοι έχουν ΑΜΚΑ ωστόσο συνεχίζουν να αποκλείονται οι άνθρωποι που δεν έχουν νομιμοποιητικά έγγραφα (δηλ μεγάλο κομμάτι μεταναστών) το οποίο υπολογίζεται εκείνη την εποχή μεγαλύτερο από 500 χιλιάδες .
Η πρόσβαση του πολίτη στις κρατικές δομές υγείας υπήρξε πάντα προβληματική έμμεσα λόγω της υποστελέχωσης του ΕΣΥ, των μεγάλων αναμονών και της δυσκολίας να βρει κανείς ραντεβού. Η ανυπαρξία Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας στις αστικές περιοχές και η ενοποίηση των ασφαλιστικών ταμείων και παρόχων (ΙΚΑ, ΤΕΒΕ κλπ) είχε σαν συνέπεια και για τις πιο απλές ιατρικές πράξεις να πρέπει κανείς να απευθυνθεί στα τακτικά ραντεβού των εξωτερικών ιατρείων των νοσοκομείων.
Η κατάσταση αυτή επιδεινώνεται λόγω της συνεχούς αποδυνάμωσης του συστήματος υγείας και τα τελευταία 2 χρόνια της πανδημίας έχει γίνει σχεδόν αδύνατον να εξυπηρετηθεί κάποιος στα νοσοκομεία τα οποία έχουν μετατραπεί σε νοσοκομεία μίας νόσου έχοντας καταργήσει τα τακτικά εξ. Ιατρεία και μειώσει τις ιατρικές πράξεις πχ χειρουργεία μέχρι και 80% τις περιόδους της κορύφωσης των επιδημικών κυμάτων της covid 19.
Παρόλο που δείκτες, όπως το προσδόκιμο ζωής, που εκφράζουν το επίπεδο υγείας ενός πληθυσμούεπηρεάζονται πολύ αργά , φαίνεται ήδη να έχουν μεταβληθεί. Στατιστικές του ΟΟΣΑ δείχνουν ότι στα χρόνια της κρίσης στην Ελλάδα το προσδόκιμο ζωής μειώθηκε περίπου 6 μήνες. Από τη 13η θέση που κατείχε ανάμεσα στις χώρες του ΟΟΣΑ, η Ελλάδα έπεσε στη 14η.
ΙΔΙΩΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΕΣΥ
Μετά την πρώτη 5ετία από την ίδρυση , ξεκινάει η προσπάθεια ιδιωτικοποίησης πλευρών του ΕΣΥ. Παραδείγματος χάριν θεσμοθετούνται απογευματινά ιατρεία στα νοσοκομεία επί πληρωμή, και η καθαριότητα, η φύλαξη, η εστίαση και το κλείσιμο ραντεβού περνούν στα χέρια ιδιωτικών εταιριών. Πολλές από τις προσπάθειες ιδιωτικοποίησης δεν εφαρμόστηκαν λόγω κινηματικών αντιδράσεων καθώς και λόγω αδυναμίας των μεγάλων ομίλων που δραστηριοποιούνται στον τομέα υγείας να τις υλοποιήσουν.
Την τελευταία δεκαετία με μνημονιακές επιταγές το ΕΣΥ συρρικνώνεται λειτουργώντας με λιγότερο από το 50%του δυναμικού του. Θεσμοθετούνται ιδιωτικο-οικονομικά κριτήρια στη λειτουργία του (ΚΕΝ-ΕΣΑΝ- Gatekeeping στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας),και γίνονται προσπάθειες να μειωθούν οι μικροί ιδιώτες γιατροί και υπαχθούν στους μεγάλους ιδιωτικούς ομίλους. Την τριετία 2011-2014 κλείνουν 17 δημόσια νοσοκομεία, συγχωνεύονται κλινικές και μειώνονται οι κλειστές κλίνες νοσηλείας. Η πρόσβαση του πληθυσμού γίνεται δυσκολότερη και ελλιπέστερη και απαιτείται να συμμετέχει ή και να πληρώνει εξολοκλήρου για ιατρικές υπηρεσίες και φάρμακα. (Η Ελλάδα βρίσκεται στην 4η θέση των χωρών του ΟΟΣΑ στα out of pocket έξοδα για την υγεία). Σήμερα όλο και περισσότεροι άνθρωποι εξυπηρετούνται στον ιδιωτικό τομέα και απευθύνονται στα επείγοντα των κρατικών δομών μόνο όταν χειροτερεύει η υγεία τους.
Στο παρελθόν και ιδιαίτερα σήμερα, οι δημόσιες δομές υγείας στην Ελλάδα, είναι απαξιωμένες εντελώς από το κράτος και στέκονται οριακά όρθιες χάρη στην αυταπάρνηση, το φιλότιμο και το ήθος μεγάλου μέρους των εργαζόμενων σε αυτές. Η κυβέρνηση συνεπής στην σκληρή νεοφιλελεύθερη πολιτική που ακολουθεί, χρησιμοποίησε το διάστημα της πανδημίας για «πρόβα» αλλαγών στο ΕΣΥ οι οποίες θα εξαλείψουν και τα τελευταία εναπομείναντα δημόσια χαρακτηριστικά του. Επίσης πριμοδότησε γενναία τον ιδιωτικό τομέα ο οποίος ουδόλως συνέβαλε στη θεραπεία ασθενών με covid, παρά μόνο αύξησε την πελατεία του επιλέγοντας περιστατικά non covid από τα νοσοκομεία.
Η καταιγίδα ιδιωτικοποίησης- διάλυσης- αμερικανοποίησης του συστήματος υγείας ετοιμάζεται να ολοκληρωθεί σε θεσμικό επίπεδο με το νόμο που θα κατατεθεί στη βουλή τον επόμενο μήνα. Ενδεικτικά αναφέρουμε μερικά σημεία του νόμου που διέρρευσαν στα ΜΜΕ:
---- Επέκταση των ΣΔΙΤ και ιδιώτες γιατροί μερικής απασχόλησης (part time) στο ΕΣΥ, ---- απογευματινά χειρουργεία στα νοσοκομεία με συμμετοχή και ασφαλιστικών εταιρειών και πληρωμή του 30% από τον ίδιο τον ασθενή, ---- υποχρεωτική επιλογή οικογενειακού ιατρού από κάθε ασφαλισμένο ο οποίος θα καθοδηγεί τον ασθενή στον ειδικό γιατρό και στο κρατικό νοσοκομείο και θα εγκρίνει οποιαδήποτε ιατρική πράξη, διαφορετικά, το σύνολο της δαπάνης βαρύνει τον ασθενή ---- διοικητική και λειτουργική ενοποίηση των δομών της πρωτοβάθμιας και «συνεργασία» με τον ιδιωτικό τομέα.
Δυστυχώς η συζήτηση για ένα δημόσιο σύστημα υγείας ποτέ δεν μπόρεσε να γίνει καθολική, το «πρόβλημα υγείας» θεωρείται προσωπικό και παρόλο που η πανδημία μας υπενθύμισε πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος των δημοσίων συστημάτων υγείας για όλους και για τον καθένα μας ξεχωριστά, η ελληνική κοινωνία δεν μπόρεσε να διεκδικήσει το αυτονόητο προσωπικό και συλλογικό συμφέρον: Ένα δημόσιο δωρεάν ποιοτικό ΕΣΥ, προσβάσιμο σε όλους τους ανθρώπους στο οποίο η Υγεία θα έχει τη θέση κοινωνικού αγαθού και όχι εμπορεύματος.